فرونشست زمین یا “زلزله خاموش” از بحران های زیست محیطی چندسال اخیر در ایران به ویژه پس از دهه ۸۰ است که گرچه عوامل طبیعی در شکل گیری آن دخیل است اما ۷۸ درصد عامل انسانی دارد و به نظر می رسد یک علت پرتکرار آن بحران آب باشد.
ایران که به لحاظ اقیلم خشک و نیمه خشک محسوب می شود جزو کشورهایی با بیشترین فرونشست زمین است، به حدی که میزان فرونشست زمین در ایران ۹۰ برابر میانگین کشورهای توسعه یافته گزارش شده و ما حتی در ۲۰۲۴میلادی پس از فیلیپین بیشترین میانگین فرونشست زمین در بین کشورهای جهان را داشته ایم.
طبق آخرین گزارش ها فرونشست روی۱۸۵هزار کیلومتر مربع از خاک کشور یعنی معادل ۱۱درصد از وسعت ایران خط کشیده و بخش زیادی از شهرها، مناطق مسکونی و حتی بافت تاریخی را در کام خود فروبرده است.
هم اکنون همه استانهای کشور به غیر از گیلان مبتلا به این “جذام زمین” هستند و با توجه به کاهش منابع آب زیرزمینی و سطح نزولات، بیم آن می رود که بخش زیادی از گستره جغرافیایی و جمعیتی کشور درگیر این ابرچالش لاینحل شود.
بنابراین اگر کاری نکنیم که هرچه زودتر دخل و خرج آب در حوزه منابع زیرزمینی که به لحاظ دستیابی بخشنده تر و امن تر از آبهای سطحی است، به یک توازن منطقی برسد کشور دچار چالش بزرگی می شود که نه تنها به کشاورزی و محیط زیست و مراتع و جنگلها و تالاب ها آسیب می زند بلکه با تخریب ابنیه، ساختمانها و دیگر زیرساخت‌های حیاتی مثل راه و… ثبات اجتماعی مان را تهدید می کند.
درحالیکه استانداردهای جهانی فرونشست زمین (بیش از ۴میلیمتر در سال) را بحرانی می داند ما در برخی استانها با عدد بزرگ و غیرقابل قیاسی مواجهیم، مثلا نرخ فرونشست در برخی نواحی استان فارس به ۵۴سانتی متر می رسد! همچنین کرمان والبرز که در برخی نقاط فرونشست۴۰ و ۳۰سانتی متری داشته اند و چنین است وضعیت استانهای دیگری چون خراسان رضوی، اصفهان، تهران و غیره…
گرچه میانگینی برای فرونشست زمین در ایران اعلام نشده اما از مجموع داده های در دسترس سازمان نقشه برداری، می توان گفت که بیشینه نرخ فرونشست در ایران به بالای ۱۰سانتیمتر در سال رسیده و طبق برآوردها از میان ۶۰۹ دشت مطالعاتی کشور ۴۰۹ دشت درگیر فرونشست هستند و جمعا ۴۹درصد جمعیت کشور در محدوده فرونشست زندگی می کنند.
طبق یک اعلام غیر رسمی بیشینه فرونشست در کرمانشاه چیزی حدود ۷ سانتیمتر برآورد شده و گرچه مدیر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه‌ای خرداد ۹۸ اعلام کرده بود که در هیچ نقطه ای از استان فرونشست نداریم، حالا اما وضعیت در بسیاری از دشتهای استان بویژه در دو شهر کنگاور و صحنه نامساعد و بحرانی گزارش شده است.
این درحالی است که در استان ما ۱۸هزار حلقه چاه آب وجود دارد که ۱۱ هزار مورد آن در کشاورزی صرف می شود و البته همه این چاهها بجز ۵هزار حلقه فاقد کنتور هوشمند هستند. یعنی عملا امکانی برای محاسبه آب مصرفی آنها وجود ندارد و ما هرقدر این منبع ارزشمند را پیش‌خور کنیم هیچ محاسبه دقیقی وجود ندارد که بخواهیم پاسخگوی این دست درازی باشیم.
به علاوه کرمانشاه ۵هزار حلقه چاه غیر مجاز هم دارد، چاههایی که به لطف نمایندگان مجلس در سال ۸۹ بهره برداری از آنها در سراسر کشور آزاد شد و حالا هرچه قانون برای ممانعت استفاده از این چاهها وضع می کنند جواب نمی دهد.
این تیر خلاص سالها پیش بر پیکره دشتهای ایران وارد شد و حالا طبق برآوردها در سال چیزی حدود ۱۰میلیارد مترمکعب از سفره های زیرزمینی اضافه برداشت می شود که سهم بزرگی از منابع آبهای تجدید پذیر است.
از میان ۵۰۰ دشت آب شیرین کشور ۱۸ دشت در استان کرمانشاه واقع شده و عدد مصرفی ما از منابع آبهای زیرزمینی حالا قدری بیشتر از سهمی است که به استان می ریزد. این همان عاملی است که وضعیت منابع آبهای زیر زمینی را در برخی دشتهای استان از جمله دشت “روانسر، سنجابی” و “شیان و حسن آباد” بحرانی کرده و می رود تا به چالش بزرگ فرونشست در دشتهای استان برسد.
*در کرمانشاه مثل دیگر نقاط ایران کشاورزی سهم زیادی از منابع آبهای زیرزمینی را مصرف می کند و از همین رو نیاز مبرم به تغییر الگوی کشاوزی داریم. الگویی که مبتنی بر تولید محصولات کم آب باشد. راهکاری که مسئولین جهاد کشاورزی را برآن داشت تا ممانعت از کشت محصولات پرآب مثل برنج را در دستور کار قرار دهند.
علاوه بر آن نیاز است که چاه های مجاز به کنتور هوشمند مجهز شوند تا با حسابرسی آب، مقدار مصرف را کنترل کنیم و از طرفی ضمن شناسایی چاههای غیرمجاز جلوی دست درازی به این منابع عظیم و ارزشمند را بگیریم.
در کرمانشاه البته یک مشکل اساسی وجود دارد. اینکه فرونشست در سازندهای آهکی و “کارستی” مانند آنچه که در دشتهای آبرفتی رخ می دهد اتفاق نمی افتد. مگر اینکه کارست در زیر قشر ضخیمی از آبرفت باشد و یکباره خالی شود و غارهای زیرزمینی توان تحمل آبرفت رویی را نداشته باشند. به همین دلیل درست در شرایطی که فکر می کنیم همه چیز خوب است ناگهان بخش زیادی از گستره زمین فرو می ریزد.
این البته دیگر فرونشست نیست بلکه “فروچاله” است و یک زنگ خطر جدی برای خالی شدن آبخوانها و دست درازی به آبخوانهای مدفون کارستی است. واقعیت آن است که فرونشست مثل یک بیماری مهلک عمل می کند، گاهی خود را نشان می دهد و گاهی تا مرگ آبخوان، هیچ اثری از آن نمی بینیم.
به عقیده یک کارشناس حوزه آب “فرونشست معلول یک علت است” بهره برداری بی رویه از منابع آب زیرزمینی و گاها در برخی مناطق آنقدر شدید است که از آن به معدنکاری آب زیرزمینی یاد می کنند.
*”کمال طاهری” به طلوع کرمانشاه گفت: آبخوانهای کارستی با همه توان و آبدهی که دارند در واقع حفره هایی هستند که درون سنگ تشکیل شده اند و خیلی بی صدا و خاموش تخلیه می شوند و ما پیشتر نمونه های آن را در دشتهای شمالی همدان دیده ایم، چاله هایی با عمق و قطر۴۰ متر که از نزدیک بسیار وحشتناک به نظر می رسند.
وی درحالیکه دیده بانی در آب زیرزمینی را حیاتی دانست متذکر شد در استان کرمانشاه باید بسیار جدی تر از منابع کارست حفاظت کرد.
طاهری که بیش از دو دهه عمر خود را صرف مطالعه و تحقیق در کارست کرده به وضعیت هولناک اقلیمی و کم بارشی برف در استان اشاره کرد و گفت: حدود ۳۵ درصد از اراضی استان از نظر تئوری توان توسعه کارست و کارستی شدن دارند و بخش عظیمی نیز در زیر آبخوانهای آبرفتی و رسوبات دشتها مدفونند.
وی افزود: چشمه های بزرگ استان مانند طاق بستان، بیستون، سراب روانسر و قوری قلعه و ریجاب ساختار کارستی دارند و “آبخوان های کارستی” در سنگهای میزبان آنها تشکیل می شود. این آبخوانها از نظر هیدرولیکی سیستم کانالی دارند و مانند رودخانه ای رفتار می کنند که مرگ آنها در نبود برف و تغذیه فرا رسیده است.
طاهری گفت: گاهی یک آبخوان کاملاً فشرده می شود و چون سنگ کف کارستی وجود ندارد یا رسوبدهی به حدی نیست که قوسهای درون رسوبات تشکیل شوند عملاً فروچاله ای رخ نمی دهد ولی این به معنی ثبات آب زیرزمینی نیست.
بنابراین گاها هیچ آلارمی در برخی نقاط وجود ندارد و مشکل یکباره به صورت سرطان بدخیم بروز می کند. لذا وقتی می گوییم نرخ فرونشست بحرانی نیست لزوما به معنی آن نیست که وضعیت آب زیرزمینی خوب است.
وی فرونشست را یک واقعیت ساختاری و زمین شناسی و البته از علایم بدخیمی آبهای زیرزمینی دانست و تصریح کرد: وضعیت هر دشت به دلایل رسوب شناسی و ساختاری می تواند متفاوت باشد. در یک تورب زار یا یک حوضه با رسوبات جوان و مواد آلی، فرونشست می تواند خیلی سریع اتفاق بیفتد و قابل رویت باشد اما در یک آبخوان با ضخامت ۳۰۰ تا ۴۰۰ متر فرونشست می تواند بسیار کند و آرام اتفاق بیفتد.
طاهری ضمن اشاره به لزوم همگرایی و همکاری همه نهادها و ارگانهای دولتی و عموم مردم برای حفاظت از منابع آب، بر مشارکت مردم و ارتقای آگاهی بهره برداران و کشاورزان تاکید کرد و افزود: تا زمانی که کشاورز ما ارزش زمین و آب را نداند مسئله فرونشست و بهره برداری بی رویه حل نمی شود.
وی گفت: بهره برداران ما باید بپذیرند که زمین ثروت تجدیدناپذیر آنهاست و اگر این زمین فشرده و سیمانی شود ترسالی های شدید هم رهاوردی جز سیلاب برایمان ندارد.
*وی با اذعان به این مطلب که امروز همه باید پلیس آب باشند و حکمرانی آب از بدنه دولت به خانواده ها تسری یابد، حذف کارشناسان خبره از روند تصمیم گیری را عاملی خطرناکتر از فرونشست برای استان دانست و افزود: انتظار می رود که مسئولین طی یک فراخوان عمومی از مردم برای صیانت و مدیریت منابع آب کارست و آبهای زیرزمینی دعوت کنند.
طاهری گفت: نکته دیگری که درخصوص آبهای زیرزمینی مهم است حفظ و حراست از “پیزومترها” یا چاهک های مشاهداتی است که امکان سنجش منابع آبهای زیر زمینی را فراهم می کنند و هر کس در هر جایگاهی که هست باید به حفظ این زیرساختها کمک کند.
به باور این کارشناس هر چاهک مشاهداتی که از سر عناد یا تخریبگرایی از بین برود بخش عظیمی از دشت بدون دیده بان می ماند و این هشداری است که مسئولین باید به تبعات آن واقف باشند.
به نظر می رسد حذف این پیزومترها که به عنوان دیده بان عمل می کنند یکی از چالش های استان ما در این حوزه باشد، ضمن اینکه باید برای افزایش سطح آگاهی کشاورزان تلاش کنیم و نگذاریم تجربه تلخ اجاره دادن زمین به همدانی ها تکرار شود، کسانی که زمین های ما را اجاره کردند تا در چاهها سم بریزند و منابع آبهای زیرزمینی مان را بخشکانند.
لازم به یادآوری نیست که استان ما با ۹۵۰هزار هکتار زمین کشاورزی و تولید سالانه ۴ میلیون و ۵۰۰ هزار تن انواع محصولات کشاورزی، دامی و باغی یکی از قطب های کشاورزی ایران است و همین عامل اهمیت منابع آبهای زیرزمینی را برای ما دو چندان می کند. بحرانی که اگر به موقع کنترل و مدیریت نشود عواقب ناخوشایندی برای استان دارد.
بنابراین ما نیاز به یک فرمان اضطراری داریم تا ضمن مدیریت مصرف آب در حوزه کشاورزی با نصب کنتورهای هوشمند در چاهها و کنترل دخل و خرج آب جلوی مصرف بی رویه که نهایتا به فرونشست ختم می شود را بگیریم.
در خاتمه توجه به این نکته ضروری است که کرمانشاه نه از نعمت دریا برخوردار است، نه کارخانه های فعال دارد و نه در صنعت گردشگری موفق عمل کرده، بنابراین ما چیزی جز یک کشاورزی خوب نداریم که اگر آن هم با بحران آب و فرونشست زمین و خشک شدن سفره های آب زیرزمینی از دست برود معلوم نیست چه سرنوشتی در انتظار نسل های آتی خواهد بود.
دیدگاه